Nederlands naar perfectie, H1 tekst 1 - Als je authentiek... (2024)

Als we praten, slikken we heel veel in. We zeggen niet ‘vakantie', maar ‘fkasie', en niet ‘volgens mij', maar ‘fosmij'. Taalkundige Mirjam Ernestus kreeg onlangs twee forse subsidies voor haar onderzoek naar zulke ‘gereduceerde' spreektaal. Hoe herleidt ons brein verkort uitgesproken woorden tot een betekenis? En wat houdt dat in voor het onderwijs?

“We horen ‘daarm' of ‘wes' en toch begrijpen we dat de spreker ‘daarom' of ‘wedstrijd' bedoelt. Hoe kan dat?”, vraagt prof. dr. Mirjam Ernestus van de Radboud Universiteit Nijmegen retorisch. “Dat is de kern van mijn onderzoek: het verstaan en begrijpen van de zogenoemde gereduceerde uitspraakvarianten. In welke situaties gebruiken we zulke ‘slordige taal'? Zijn al die varianten van daarom, zoals ‘daarm' en ‘daarum', apart opgeslagen in onze hersenen of leiden we ze af uit een grondvorm? En hoe moeten buitenlanders die onze taal leren zulke varianten leren verstaan? Uiteindelijk wil ik weten hoe ons brein dagelijkse spreektaal verwerkt.” Met snelle gebaren schrijft ze het witte wandbord vol op haar werkkamer in het Nijmeegse Max Planck Instituut, het mekka van de psycholinguïstiek in de Lage Landen. Hier wordt door een excellente groep wetenschappers fundamenteel onderzoek gedaan naar het brede terrein van taal en hersenen: taalverwerving én taalverwerking in het menselijk brein. Het jaar 2012 markeert een grote doorbraak voor de bevlogen Ernestus. Ze kreeg maar liefst twee grote onderzoekssubsidies toegewezen. “Kennelijk heb ik de commissies kunnen overtuigen van het maatschappelijk belang van mijn studieobject. Vrijwel al het taalkundig onderzoek naar gesproken taal houdt zich bezig met ‘volle varianten': taal die heel netjes wordt uitgesproken. In mijn onderzoek richten we ons op spreektaal, waarin mensen van alles inslikken. De resultaten zijn onder andere waardevol voor het talenonderwijs. Aan de Radboud Universiteit zoeken we uit hoe we talenstudenten en buitenlandse studenten die Nederlands leren, kunnen helpen om hun luistervaardigheid te verbeteren. We gebruiken bijvoorbeeld woordenlijsten mét de gereduceerde varianten. Daarbij moet je ook denken aan zinnetjes als ‘Hoest?' voor ‘Hoe is het? '” Balkenende Kampioen reduceren was lange tijd oud-premier Jan Peter Bal- kenende, met fameuze frases als 75 ' Neelansevranworeheifoinnasjonaltrekkin'. "Die man was voor mij een geschenk uit de hemel. Als mensen vroegen wat ik deed, hoefde ik maar zijn manier van praten te noemen en iedereen begreep waar ik me mee bezighield. Hij is ten onrechte voor gek gezet met zijn gereduceerde spraak, want wij doen dat allemaal. Alleen deed Balkenende het ook in toespraken, en dan valt het op." Moedertaalsprekers van het Nederlands kunnen zulke taalklonten als die van Balkenende wel behappen. Ze zijn op heel jonge leeftijd met gereduceerde varianten geconfronteerd, toen hun oor nog voor alles openstond. Maar 'late leerders', Ernestus' term voor mensen die een tweede of vreemde taal leren na hun kindertijd, hebben grote problemen met reductie en dus zijn ze interessant voor de onderzoeker. "We hebben vrijwel allemaal die onthutsende ervaring: in een Franse bakkerswinkel kun je wel netjes een stokbrood bestellen, maar je raakt het spoor bijster als de dame achter de toonbank in het Frans begint terug te ratelen. Dat komt vooral doordat de woorden in de Franse spreektaal anders - meer gereduceerd - worden uitgesproken dan we op school geleerd hebben. Die dagelijkse taal met alle weglatingen * vind ik machtig interessant." Zijn er patronen te herkennen bij het inslikken? Lenen bepaalde woorden zich er beter voor dan andere? “Neem vakantie, volgens mij, of gehad. Als je de weergave van deze woorden in spreektaal analyseert, blijkt dat we er bij de uitspraak zoiets als 'fkasie', 'fosmij' en 'gat' van maken. Vooral onbeklemtoonde stukjes sneuvelen in de woordenstroom." Verder bepalen de situatie en de relatie tussen de sprekers of en hoe we een woord inkorten. Maar als we het tot de taal zelf beperken, is de frequentie van een woord heel belangrijk. 'De genoemde woorden komen veel voor. Hoe vaker een woord voorkomt, hoe eerder we het reduceren. Functiewoorden als 'de' en 'het' zijn hoogfrequent. Al zijn ze van zichzelf al kort, we maken ze in de uitspraak nog korter: 'd' en 't" Oma's en kinderen "Wat nu frappant is: ook woorden die wat minder frequent zijn, worden gereduceerd als ze in een conversatie vaker voorkomen. We hebben vastgesteld dat het woord 'wedstrijd' in de loop van een gesprek steeds slordiger wordt uitgesproken naarmate het meer opduikt. Voor de spreker is het blijkbaar motorisch steeds eenvoudiger om dat woord te zeggen. Anders geformuleerd: de planning van de uitspraak van dat woord, waarbij het gaat om de aansturing van de spraakorganen, ligt als het ware nog klaar in ons geheugen. Voor de luisteraar is het ook gemakkelijker om dat woord 'op te halen' uit het woordenboek in zijn hoofd, het zogenoemde mentale lexicon." Frequentie én context – de omgeving waarin een woord voorkomt tussen andere woorden – spelen een een-tweetje bij reductie. "Die context is van invloed op het uitspreken en het verstaan. Uit een grote verzameling spraak in spontane conversaties hebben we zinnetjes geselecteerd als 'De oma's spelen' en 'De kinderen spelen. Uit een vergelijking van de uitspraak blijkt dat het woord 'kinderen' in de tweede zin meer gereduceerd wordt dan 'oma's' in de eerste zin. Dat is te verklaren doordat de tweede combinatie vaker voorkomt. In een normaal wereldbeeld zijn kinderen die spelen voorspelbaarder dan oma's die spelen. Sprekers hebben meer ervaring met de combinatie 'kinderen – spelen'. De planning van het uitspreken verloopt soepeler. Waarom is dat nu zo interessant? Het zegt iets over de werking van ons brein. De gegevens uit dit onderzoek passen in het beeld van een geheugen dat - ook bij uitspraak – vooral steunt op onze ervaring met taal in een bepaalde context." Bron: Onze Taal, november 2012